Karanlık Tarafa Nasıl Geçilir? – Bölüm 2 “Bi Kereden Bir Şey Olmaz!”

“İlk başlarda ufak tefek aşırmalarla başlamıştı”. ABD’de parkmetre dolandırıcılığında milyonlarca doları zimmetlerine geçiren tahsilat memurlarından biri aynen böyle diyordu…

Ufak meblağlarda para yürütmelerle başlayan, daha sonra kimsenin fark etmeyeceğini düşünerek daha da artan miktarlarda parayı zimmetlerine geçiren memurlar en sonunda “neden parkmetredeki bütün parayı yürütmüyoruz” noktasına gelmişlerdi. Tabii bununla da yetinmemiş paraları daha sık çalmaya başlamışlardı.

İşlerin çığırından çıktığını anlasalar bile “ekstra para”nın tehlikeli cazibesine kapılmışlardı. Sonuçta her zaman satın alınacak daha güzel bir araba, saat veya mücevher oluyordu.

Bu her coğrafyada aynı olan bir mottodur: Önemli ihlaller küçük kazalarla başlar. Nasıl olumlu anlamda hedefe varmak için ilk adım önemliyse, yolsuzluk sarmalına kapılmak için de bazen tek bir suistimal yeterli olabilir. Hatta bazen büyük ölçekli mali dolandırıcılıklar bile ufak kalem kazaları ile başlar.

İnsanların böyle bir yolsuzluk sarmalına nasıl girdiğini açıklayan en az 2 mekanizma bulunmaktadır. İlk mekanizma “geri dönülemezlik” hissidir. Bir yerden sonra kişi yolsuzluklarından veya etik dışı davranışlarından geri dönemeyeceğini düşünür ve devam eder. Kısaca durursa düşeceğine inanır. Oysaki tam o noktada durmalı ve gerekirse hesabını vererek baştan başlaması gerekir.

Bu duruma saldırgan borsa brokerları örnek verilebilir. Küçük kayıpları daha büyük riskler alarak kapatmaya çalışırlar ve bu durum da çoğu zaman büyük kayıplara sebep olur. Bu sefer daha büyük riskler ve daha büyük kayıplar sarmalına girmiş olurlar. Kar topunun bir çığa dönüşmesi gibi küçük bir yozlaşma çok daha büyük problemlere sebep olabilecektir.

“Rogue Trader” filminde de hayatı anlatılan Nick Leeson bu konudaki en iyi örneklerden biri.  Yaptığı yatırımlar yüzünden doğan mali açığı kapatmak için daha yüksek riskli işlemler yapan Nick Leeson İngiltere’nin en önemli bankalarından biri olan 200 yıllık Barings Bank’ın batmasına sebep olmuştu.  Bankada broker olan Leeson durmasını bilmemiş ve artık geri adım atması gerektiğini görememişti. Oysaki artık durması gerektiğini anlamalı ve hesap vermelidir. O ise yeni dolandırıcılıklarla gerçek durumu farklı göstermeyi tercih etmiş ve yolsuzluk sarmalında daha da kaybolmuştu. Leeson tam olarak 830 milyon poundun kaybolmasına sebep olmuştu.

İkinci mekanizma ise işlerin kötüden daha kötüye gitmesini sağlayan tetikleme mekanizmasıdır.  Geri dönülmezlik hissi geriye dönüşün olmadığının hissedildiği yerdir. Kişi etik dışı davranışının farkındadır ama dönüşünün olmadığına inanmamaktadır.  Tetikleme sürecinde ise kişi artık etik veya kanun dışı davranışının varlığını bile görmemektedir.

Tetikleme mekanizmasında kişi yeni davranışı değerlendirmek için eski davranışını bir mihenk taşı olarak görür. Eğer eski davranışı etik ve kabul edilebilir ise ona yakın olduğunu düşündüğü yeni davranışı da etik ve kabul edilebilir olacaktır.

Judson Mills bu konuda yaptığı bir sosyal deneyde bu mekanizmasının nasıl çalıştığını göstermiştir. Öğrencilerin kopya çekmeye karşı tutumlarını ölçmek için Mills bir sınav yapar. Sınavdan önce de kendilerine kopya hakkında ne düşündüklerini sorar. Fakat Mills kazanmanın hile yapmadan imkânsız olduğu bir sınav yapmıştır. Bir sonraki gün öğrencilere kopya hakkında ne düşündükleri tekrar sorulur. Bu sefer kopya çeken öğrenciler davranışları konusunda daha esnek hale gelmişlerdi.  Fakat tam tersi şekilde kopya çekmeyen öğrenciler de kopya çekmeye karşı daha sert bir tutum içine girmişlerdir.

Bu deney değer ve normların davranışlarımızı etkilemediğini aynı zamanda davranışların da değer ve normlarımızı etkilediğini göstermesi açısından büyük bir öneme sahiptir.

Bu da herkesin işyerinde ufak suistimallere karşı dikkatli olması gerektiğin bize gösterecektir. Çoğu zaman kurumlar ufak ihlallere büyük ihlaller kadar dikkat etmemektedirler. Fakat unutmamak gerekir ki ufacık bir ihlal ileride büyük etik sorunlara yol açacak belki de kurumun sonu olabilecek büyük hataların başlangıç noktası olabilir. O yüzden kurumlar “Etik Kale”lerinin surlarında en ufak bir delik bile olmamasına dikkat etmelidirler.

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

————————————————————————————————————————————————————————

Ali Cem Gülmen – Araştırma ve Yayın Uzmanı, Etik ve İtibar Derneği

Kaynak:

Photo: www.hercergovins-karate.com/what-is-the-difference-between-a-stock-broker-and-a-trader

52 reflections on ethics at work:  Muel Kaptein

Behavioral Business Ethics as a Method for Normative Business Ethics : Pedro Francés-Gómez, Lorenzo Sacconi, Marco Faillo

Business Ethics as Practice : Mollie Painter Morland