Karanlık Tarafa Nasıl Geçilir? – Bölüm 4 “Bilişsel Çelişki”

Araştırmalar ortaya çıkarıyor ki sigara içenlerin bu zararlı alışkanlıktan bir türlü kurtulmamasının ana sebeplerinden biri de kendilerini sigara içmenin zararlarının o kadar fazla olmadığını ikna etmeleri…

Yine aynı şekilde bir yönetici kendi dürüstlüğünden şüphe bile duymadan kendi hesabına para aktarabilir. Benzer olarak bir yatırımcı uzun yıllar boyunca müşterilerinin parasını cebine atabilir ve bu durumdan rahatsızlık duymaz. Bir memur en ufak bir vicdan azabı duymadan çaresiz insanları kendine rüşvet vermeye zorlayabilir.

Peki bu “rahatlığın”, “umursamazlığın” sebebi nedir?  Bu durumu “bilişsel çelişki” teorisi ile açıklayabiliyoruz.  Bilişsel Çelişki teorisi, davranışlarımızın ve düşüncelerimizin tutumlarımızın uyumlu olması gerekliliğinden yola çıkar. Davranış ve düşüncelerimiz ile çelişkiye düştüğümüzde gerekçelendirmeyle (justification) çelişkiyi ortadan kaldırır ve iç uyumu sağlarız.

İş dünyasının aktörleri de kendileri etik değerlerinden farklı davranmaya başladıkları zamanlarda, bu durumu rasyonalize etmeye çalışıyorlar. Böylece kendilerini de yaşayacakları tutarsızlık karşısında savunabiliyor ve kendilerini suçlamaktan kurtuluyorlar.

Psikolog Leon Festinger’in yaptığı deney bilişsel çelişki ve rasyonalizasyonu açıklamak açısından oldukça önemli.  Bir grup deneğe yapması çok sıkıcı bir görev veriliyor. Kendilerinden sonra gelecek olan deneğe de çok eğlenceli bir iş yaptıklarını söyleyerek aldatmaları tembihleniyor. Bu işi yapan deneklerin bir kısmına 1 dolar bir kısmına 20 dolar ücret ödeniyor. Burada en başarılı aldatmaları 20 dolar alanların yapması beklenirken sonuç tam tersi oluyor. En başarılı aldatmayı 1 dolar alanlar yaparlarken 20 dolar alanlar daha az başarılı oluyorlar. 20 dolar alanların nedeni çok açıktır: “Para almışlardır”. 1 dolar alanların ise ilk önce kendilerini ikna etmeleri gerekmektedir. Neden yalan söylediğini rasyonelleştirmeleri gerekmektedir. Bu yüzden de bir anlamda gerçekte işi yaparken eğlendiklerine inanmışlar yani davranışlarını değiştirmişlerdir.

Başka bir deyiş ile 20 dolar alanlar için “para”, yalan söylemeleri için dışsal bir gerekçedir. Bunun dışında bir gerekçeye ihtiyaçları yoktur. Fakat 1 dolar alanlar için dışsal gerekçe yeterli değildir. İçsel bir gerekçeye de ihtiyaçları vardır. Neden yalan söylediklerini kendilerine bile izah etmeleri gerekmektedir. Kendilerine olan saygıları yara almasın diye aslında işin eğlenceli olduğuna kendi kendilerini inandırmışlardır.

Bilişsel çelişki insanların düşünce ve davranışlarını dengelemeye çalışmalarından doğmaktadır. Kişiler kendi düşünceleri ile çelişen gerçekler ile yüzleşmekten hoşlanmazlar. Çoğu zaman da bu gerçekleri kabul etmemek için bahaneler üretirler.

Çalışanlar da en etik dışı olarak görülebilecek davranışları bile rasyonalize etmeye çalışırlar. Başkalarının ve hatta kendi kendisine yapacağı suçlamalara karşı koymak için bahaneler üretmeye başlar. Böyle bir “etik körlük”  yeni ihlaller yapmasına sebep olacaktır. Artık etik davranışlar geri plana atılmıştır, yapılan tüm etik dışı davranışlar rasyonalize edilmiştir.

Bilişsel çelişki ve rasyonalizasyon bir kurumun yapısı içinde kimi zaman çok iyi saklanabilir. Rasyonalizasyon ile en önemli sorun bizim vicdanlarımızı sakinleştirip, uykuya yatırmasında gizlidir.

Eğer bir çalışan etik dışı davranışı kendisine bütün gece uyutmadığını ve vicdan azabı duyduğunu söylerse orada aslında sorun düşünüldüğü kadar büyük değildir. Böylece çelişki ile yüzleşebilir ve kendini kandırmaktan vazgeçebilecektir. Artık o kurumda etik dışı davranışlar istisnadır ve çözüm bulunabilirler. Çelişkiyi ortaya çıkarmak etik dışı davranışların rasyonalize edilmesini engelleyecektir.

Bu durumda yapılması gereken kurumun tüm çalışanlarının etik davranışları içselleştirmesini kolaylaştıracak stratejiler ortaya koymaktır.  Çalışanların kurumda saptanmış etik değerlerin ciddiye alındığını fark ederse, karşılaşacakları durumlara, alacakları kararlarda ve yaşayacakları sorunlarda etik boyutu göz önüne alabileceklerdir.

—————————————————————————————————————————————

Ali Cem Gülmen – Araştırma ve Yayın Uzmanı, Etik ve İtibar Derneği

Kaynaklar:

52 reflections on ethics at work:  Muel Kaptein

Business Ethics as Practice : Mollie Painter Morland

https://en.wikipedia.org/wiki/Cognitive_dissonance

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.